بازگرداندن آب رفته از جوی
فرجامخواهی یکی از مهمترین طرق فوقالعاده شکایت در امر حقوقی است که توسط عالیترین مرجع قضایی کشور، یعنی دیوان عالی کشور، انجام میشود.
فرجامخواهی در حقوق به معنای درخواست یا تظلمخواهی برای بررسی و تجدیدنظر در حکم یا تصمیمی است که از سوی یک مرجع اداری یا قضایی صادر شده است. این امکان به افراد داده میشود تا در صورت عدم رضایت از تصمیم اولیه، آن را به یک مرجع بالاتر ارائه کنند و خواستار تجدیدنظر در آن شوند.
فرجامخواهی معمولا به شکل درخواست به مرجع بالاتر مانند دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی مطرح میشود و مرجع مذکور پس از بررسی پرونده، میتواند تصمیم اولیه را تأیید، نقض یا اصلاح کند. این فرصت به افراد این امکان را میدهد تا در صورت وجود اشتباه یا نقص در حکم صادره، آن را اصلاح نمایند.
فرجامخواهی معمولاً طی مهلت قانونی مشخصی انجام میشود و مراحل و ضوابط آن در قوانین مربوطه تعیین شده است. این امر به تضمین حقوق شهروندان و ایجاد نظام قضایی منصفانه کمک میکند.
روشهای فوقالعاده شکایت در امور حقوقی عبارتاند از: اعتراض شخص ثالث، فرجامخواهی و اعاده دادرسی. طبق قاعده جاری، حکمی که قطعی و لازمالاجرا میشود، دیگر قابلتغییر و تحول نیست. اما فرجامخواهی خلاف این قاعده است و به همین دلیل دارای شرایط ویژهای برای اعمال آن وجود دارد.
فرجامخواهی به منظور تشخیص منطبق بودن یا عدم انطباق رأی مورد درخواست فرجامی با موازین شرعی و مقررات قانونی است. این رسیدگی دارای دو بخش است: رسیدگی شکلی توسط دیوان عالی کشور و رسیدگی ماهوی توسط دادگاهی که دیوان به آن ارجاع میدهد.
تفاوت بین رسیدگی شکلی و رسیدگی ماهوی
رسیدگی شکلی
- این بخش توسط دیوان عالی کشور انجام میشود.
- در این مرحله، دیوان عالی کشور بررسی میکند که آیا رأی مورد درخواست فرجامی از نظر شکلی و تشریفات قانونی مطابق بوده است یا خیر.
- این بررسی بهمنظور تشخیص انطباق یا عدم انطباق رای با موازین شرعی و مقررات قانونی صورت میگیرد.
- اگر دیوان عالی کشور ایرادی در روند شکلی صدور رأی مشاهده کند، میتواند رای را ابرام یا نقض کند.
رسیدگی ماهوی
- این بخش توسط دادگاهی که دیوان عالی کشور به آن ارجاع میدهد، انجام میشود.
- در این مرحله، دادگاه مربوطه به موضوع اصلی پرونده و محتوای رای رسیدگی میکند.
- هدف این بررسی، بررسی ماهوی و محتوایی رأی و تطبیق آن با قوانین و مقررات است.
- در این مرحله، دادگاه میتواند رای قبلی را تأیید، تغییر یا نقض کند.
چه مواردی میتوانند به فرجامخواهی منجر شوند؟
فرجامخواهی معمولا در موارد زیر مطرح میشود:
- عدم رضایت از حکم یا تصمیم صادره: اگر فردی از حکم یا تصمیمی که علیه او صادر شده است، راضی نباشد، میتواند با فرجامخواهی خواستار تجدیدنظر در آن شود.
- وجود اشتباه در حکم: چنانچه در صدور حکم یا تصمیم، اشتباهی رخ داده باشد که به ضرر طرف شکایت تمام شده است، فرجامخواهی میتواند راهکار مناسبی برای اصلاح آن باشد.
- نقص در روند رسیدگی: اگر در فرآیند رسیدگی به پرونده، نقص یا کاستیهایی وجود داشته باشد که بر نتیجه نهایی تأثیر گذاشته است، فرد میتواند از طریق فرجامخواهی خواستار رسیدگی مجدد شود.
- تغییر در شرایط: در مواردی که شرایط و اوضاع و احوال پس از صدور حکم تغییر کرده باشد، امکان فرجامخواهی برای اصلاح حکم وجود دارد.
در هر یک از این موارد، فرد میتواند با ارائه دلایل و مستندات مربوطه، درخواست تجدیدنظر در حکم را به مراجع بالاتر ارائه کند. این حق قانونی، ضمانت اجرایی مهمی برای حفظ حقوق اشخاص محسوب میشود.
چه مراجعی برای تجدیدنظر در حکم وجود دارند؟
در سیستم قضایی ایران، مراجع مختلفی برای تجدیدنظر در احکام و تصمیمات وجود دارد که بستگی به نوع پرونده و صلاحیت مراجع دارد. برخی از مهمترین این مراجع عبارتاند از:
- دادگاههای تجدیدنظر: در بسیاری از پروندههای حقوقی و کیفری، امکان تجدیدنظر در احکام صادره از دادگاههای بدوی در دادگاههای تجدیدنظر استان وجود دارد.
- دیوان عالی کشور: این مرجع بالاترین مرجع قضایی کشور است که امکان تجدیدنظر در احکام صادره از دادگاههای تجدیدنظر را دارد.
- هیأتهای تشخیص صلاحیت: در برخی موارد اختلاف بر سر صلاحیت مراجع قضایی، این هیأتها تعیین کننده صلاحیت مراجع هستند.
- دیوان عدالت اداری: این دیوان به شکایات و تظلمات افراد علیه تصمیمات و آرای مراجع اداری رسیدگی میکند.
- کمیسیونهای تخصصی: در برخی حوزههای تخصصی مانند امور مالیاتی یا کارگری، کمیسیونهای ویژهای برای رسیدگی به شکایات وجود دارند.
در هر یک از این مراجع، شرایط و مهلتهای قانونی خاصی برای فرجامخواهی وجود دارد که باید در زمان طرح و تنظیم دادخواست به آن توجه کرد.
فرجامخواهی چه تأثیری بر اجرای حکم دارد؟
در اوضاع اقتصادی امروز، بسیاری از دعاوی دارای خواستهای بیش از ۲۰ میلیون ریال هستند. طبق قانون، این دسته از احکام را میتوان مورد فرجامخواهی قرارداد، حتی اگر درخواست تجدیدنظر نیز نباشد.
همچنین، احکام مربوط به امور حسبی مانند اصل نکاح، فسخ نکاح، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، حبس و تولیت نیز مشمول امکان فرجامخواهی هستند. در این موارد، چنانچه حکم در دیوان عالی کشور نقض شود، تغییراتی در اجرای حکم ایجاد خواهد شد.
بااینحال، قانون آیین دادرسی مدنی در ماده ۳۶۲ به برخی موارد اشاره کرده که در آنها فرجامخواهی ممکن نیست. این موارد مشابه تجدیدنظرخواهی هستند و شامل احکامی مستند به اقرار قاطع دعوا، کارشناسی، سوگند و یا اسقاط حق فرجامخواهی میشوند.
بنابراین، وقف اجرای حکم به دلیل فرجامخواهی موضوعی است که باید مورد توجه قرار گیرد و در هر پرونده باید بررسی شود که آیا امکان فرجامخواهی وجود دارد یا خیر.
افراد دارای حق فرجامخواهی
همه اشخاص نمیتوانند از نهاد فرجامخواهی استفاده کنند. این حق محدود به افراد خاصی است:
- طرفین دعوا (اشخاص طرف پرونده) و وکلای آنان
- دادستان کل کشور
بنابراین، تنها این دسته از افراد هستند که میتوانند از مکانیزم فرجامخواهی استفاده کنند و درخواست بازنگری در احکام صادره را ارائه دهند. سایر اشخاص فاقد این حق هستند.
نکات مهم
زمانی که دادگاه رای صادر میکند، همواره یکی از طرفین دعوا، آن را به ضرر خود میبیند. بدین ترتیب، آنها در پی اعتراض به رای صادره هستند و تمایل دارند تا هر چه سریعتر این اعتراض را پیگیری کنند تا احتمالا رای به نفع آنان تغییر یابد.
از نکات مهم دیگر آن است که دیوان عدالت اداری یا دادگاه صرفا در صورتی میتواند تصویبنامهای را به دلیل مغایرت با شرع اسلام یا قانون اجرا نکند که حکم باطل شدن آن تصویبنامه در دیوان عدالت اداری منتشر شده باشد.
همچنین بر اساس رای نقض شده، اقدامات اجرایی انجام شده است. پس از نقض رأی در دیوان، این اقدامات بازگردانی میشوند. اما اگر عملیات اجرایی خاتمهیافته باشد، بازگردانی به وضعیت سابق، منوط به صدور رای نهایی است و بر اساس ماده 39 قانون اجرای احکام مدنی انجام میپذیرد.